النَّعْتُ
يُسْتَخْدَمُ الْوَصْفُ لِتَحْدِيدِ الِاسْمِ أَوْ تَقْلِيلِ عُمُومِهِ بِذِكْرِ صِفَةٍ مِنْ صِفَاتِهِ.
* يَتَأَلَّفُ التَّرْكِيبُ الْوَصْفِيُّ مِنْ صِفَةٍ (نَعْتٍ) وَمَوْصوفٍ (مَنْعوتٍ). مِثال: المُعْجَم التّارِيخِيّ. (المُعْجَم: مَوْصوفٌ، االتّارِيخِيّ: صِفَةٌ).
* تُطابِقُ الصِّفَةُ الْمَوْصُوفَ فِي:
- التَّعْريفِ والتَّنْكِير: المُعْجَمُ التّارِيخِيُّ/ مُعْجَمٌ تارِيخِيٌّ.
- النَّوْعِ (التَّذْكِير والتَّأْنِيث): المَرْكَز العَرَبِيّ / اللُّغَة العَرَبِيَّة.
- العَدَدِ (الإفْراد والتَّثْنِيَة والجَمْع): باحِثٌ عَرَبِيّ/ باحِثانِ عَرَبِيّانِ/ باحِثُون عَرَبٌ.
- الإعْرابِ (الرَّفْع والنَّصْب والجَرّ): أطْلَقَ المَرْكَـزُ العَرَبِـيُّ العَمَلَ فِي مَشْرُوعِ مُعْجَـمٍ تارِيخِـيٍّ يَرْصُدُ التَطَوُّرَ الدَّلالِـيَّ لِلْكَلِماِتِ العَرَبِيَّةِ.
تَنْبِيه:
يُوصَفُ جَمْعُ غَيْرِ العاقِلِ غَالِبًا بِمُفْرَدٍ مُؤَنَّثٍ: الكَلِماِت العَرَبِيَّة.
Sıfat Tamlaması (Terkîb vasfî)
Renk, şekil, durum, sayı gibi özellikleri belirten sözcüklere sıfat denir. Sıfatla (tamlayan) oluşturulan sözcük öbeklerine sıfat tamlaması (terkîb vasfî) denir.
Türkçede her zaman sıfatlar niteledikleri isimlerden önce gelir. Önce sıfat (tamlayan) sonra isim (tamlanan) gelir. Arapça da ise durum bunun tam tersidir. Önce mevsûf (Türkçedeki tamlanan) sonra sıfat (Türkçedeki tamlayan) gelir.
Örneğin parçada geçen المُعْجَم التّارِيخِيّ (Etimolojik sözlük) ifadesi bir sıfat tamlamasıdır. Arapçada diziliş sağdan sola olduğu için önce gelen المُعْجَم (Sözlük) kelimesi mevsuf yani tamlanandır. Sonra gelen التّارِيخِيّ (Etimolojik) sözcüğü ise sıfat yani tamlayandır.
Sıfat (tamlayan) dört noktada mevsufla (tamlanan) uyumlu olmak zorundadır:
1-Marife (belirli) ve Nekre (belirsiz) olmak
Örneğin mevsufta ال el takısı varsa sıfatta da olmalı, yoksa sıfatta da olmamalıdır. Aşağıdaki örnek sıfat tamlaması olup ilkinde her iki kelimede de ال -el takısı yokken ikinci örnekte her ikisinde de vardır.
المُعْجَم التّارِيخِيّ (Etimolojik sözlük) ال-ال her ikisinde de ال takısı var.
مُعْجَم تارِيخِيّ (Etimolojik sözlük) -/- her ikisinde de ال takısı yoktur.
2- Müzekker (eril) ve müennes (dişil) olmak
Önce gelen mevsuf (tamlanan) eril ise sıfatta eril olur. Mevsuf dişil ise sıfatta dişil yapıda gelmek zorundadır.
(Arap merkezi) (eril-eril) uyumlu المَرْكَز العَرَبِيّ
(Arap dili) (dişil-dişil) uyumlu اللُّغَة العَرَبِيَّة
3- Sayısal uyum (tekil, ikil ve çoğul yapıda olmak)
Mevsuf tekil ise sıfatta tekil, ikilse sıfatta ikil, çoğulsa sıfatta çoğul olmalıdır
(Bir erkek araştırmacı) (tekil-tekil) uyumlu باحِثٌ عَرَبِيّ
(İki erkek araştırmacı) (ikil-ikil) uyumlu باحِثانِ عَرَبِيّانِ
(Arap erkek araştırmacılar) (çoğul-çoğul) uyumlu باحِثون عَرَبٌ
Bilgi notu: İnsanlar dışındaki varlıkların sıfatı (tamlayan) her zaman müfred (tekil) ve müennes (dişil) olarak gelir. Bu nedenle yapısal olarak sayısal bir uyumsuzluk söz konusu olur.
4-İrab (Son harfin veya harflerin harekesinde veya harflerinde uyum)
En basit şekliyle ifade etmek gerekirse mevsufun son harfinin harekesi ne ise sıfatın son harfi de aynı harekeyi taşımalıdır. Bu durum kelimlerin türüne göre harf uyumu şeklinde de gerçekleşir.
أطْلَقَ المَرْكَزُ العَرَبِيُّ العَمَلَ فِي مَشْرُوعِ مُعْجَمٍ تارِيخِيٍّ يَرْصُدُ التَطَوُّرَ الدَّلالِيَّ لِلْكَلِماِتِ العَرَبِيَّةِ.
(Arap Merkezi Arapça sözcüklerin semantik gelişimini inceleyen etimolojik bir sözlük projesi çalışmalarına başladı.)
Bu cümlede geçen altı çizili bölümler sıfat tamlamasıdır ve tamlamayı oluşturan sözcükler arasında irab uyumu söz konusudur:
المَرْكَزُ العَرَبِيُّ (Arap Merkezi) Mevsuf olan المَرْكَزُ ile sıfat olan العَرَبِيُّ kelimelerinin son harfi ُ damme harekelidir ve irab uyumu vardır.
مُعْجَمٍ تارِيخِيٍّ (Etimolojik sözlük) Mevsuf olan مُعْجَمٍ kelimesi ile sıfat olan تارِيخِيٍّ kelimelerinin son harfi kesra tenvinli olup irab uyumu vardır.
التَطَوُّرَ الدَّلالِيَّ (Semantik gelişim) Mevsuf olan التَطَوُّرَ kelimesi ile sıfat olan الدَّلالِيَّ kelimelerinin son harfi fetha harekeli olup irab uyumu vardır.
لِلْكَلِماِتِ العَرَبِيَّةِ (Arapça sözcükler) Mevsuf olan لِلْكَلِماِتِ kelimesi ile sıfat olan العَرَبِيَّةِ kelimelerinin son harfi kesra harekeli olup irab uyumu vardır.
